Φιλοσοφία καὶ ποίηση: ὑποκειμενικὰ καὶ ἀντικειμενικὰ προβλήματα γλώσσας
γράφει ο συγγραφέας Κωνσταντίνος Αλεβίζος
Ἡ βαθύτερη αἰτία κάποιας συγγραφῆς δὲν μπορεῖ παρὰ νὰ εἶναι μία προσωπικὴ περίσταση καὶ θέση. Ἐκτὸς τῶν ἄλλων, ἀπὸ τὴν στιγμὴ ποὺ κάποιος ἀποφασίζει νὰ βάλῃ στὴν σειρὰ γράμματα καὶ λέξεις μέσα ἀπὸ τὴν ποίηση ἤ τὴν φιλοσοφία. Οὐσιαστικότερος συμμέτοχος, σύμβουλος ἀλλὰ καὶ κριτὴς εἶναι ὁ ἑαυτός του.
Πρακτικά, σαφῶς καὶ ὑπάρχει καὶ ἔτσι διαιωνίζεται τὸ ζήτημα ποὺ σχετίζεται μὲ τὰ ὅρια αὐτῶν ποὺ ὀνομάζουμε ποιητικὴ καὶ φιλοσοφικὴ γλῶσσα ἤ ἁπλούστερα ποίηση καὶ φιλοσοφία.
Ὁ Ἐπίκουρος (ἤ μᾶλλον οἱ ἐπικούρειοι) ὡς γνωστὸ δὲν εἶχε ἱστορικὰ ξεκάθαρη θέση γιὰ τὴν ποιητικὴ γλῶσσα καὶ ἄν βασιστοῦμε στὰ κείμενα τοῦ Λαέρτιου ἔγραφε : μόνον τε τὸν σοφὸν ὀρθῶς ἂν περί ποιητικῆς διαλέξεσθαι. Κατὰ κάποιο, δυσνόητο γιὰ μας, τρόπο μόνο ὁ σοφὸς ἦταν σὲ θέση νὰ μιλᾷ καὶ θὰ λέγαμε νὰ καταλαβαίνῃ τὴν ποίηση. Αὐτό ὅμως σημαίνει ταυτόχρονα ὅτι ἡ ποιητικὴ γλῶσσα μπορεῖ νὰ γίνῃ κατανοητὴ καὶ ἔτσι εἶναι σὲ θέση νὰ μεταφέρῃ λόγο κατὰ τρόπο μοναδικό, ὅπως θὰ μποροῦσε νὰ θεωρήσῃ ὅτι συμβαίνει μὲ τὴν φιλοσοφία. Ὅμως, γιὰ κάποια αἰτία στὸν Ἐπίκουρο γνωστή, αὐτὴ ἡ γλῶσσα δὲν χρειάζεται νὰ χρησιμοποιεῖται διότι ἡ τῶν φιλοσοφικῶν κειμένων εἶναι ἤδη ἀρκετή.
Μέσα σὲ ἕνα λεπτομερέστατα δημιουργημένο σῶμα ὁποιαδήποτε γενικότητα εἴτε ἀοριστία, στήν ἐπικούρεια ἀτομικὴ φιλοσοφία δὲν ἔχει καμία θέση. Γιὰ αὐτὸ ἐξάλλου καὶ ἔγραφε: οὐ πρὸς ἀόριστα καὶ κρίσεως προσδεόμενα. Τὸ γλωσσικὸ ἐπικούρειο σύστημα, τὸ ὁποῖο δὲν μελετᾶ τυπικὰ τὴν ποίηση, εἶναι ἰδιαίτερα περίπλοκο καὶ φαίνεται νὰ θέλῃ νὰ ἀποδώσῃ σὲ κάθε λέξη ἕνα καὶ μοναδικὸ διανόημα, ἰδέα, τύπο ἤ ὅπως τὸ ὀνομάζει : τὸ πρώτως ὑποτεταγμένον, διαφορετικά δὲν θὰ ἔχουμε πάρα μόνο κενοὺς φθόγγους ἤ πιὸ συγκεκριμένα : ἄκριτα πάντα ἡμῖν εἰς ἄπειρον ἀποδεικνύουσιν ἢ κενοὺς φθόγγους ἔχωμεν.
Γεννιέται ἔτσι τὸ ἐρώτημα, πὼς μέσω τοῦ ποιητικοῦ λόγου εἴμαστε σὲ θέση νὰ ἐκφέρουμε λόγο ὁ ὁποῖος νὰ μᾶς προσδίδῃ κάτι ἄλλο, ἐπιπρόσθετο αὐτοῦ ποὺ μᾶς παρέχεται ἀπὸ τὸν φιλοσοφικό λόγο καὶ τὶ εἶναι αὐτό. Ἀπὸ τὴν μία, δὲν μποροῦμε νὰ ἔχουμε μία ἀπάντηση σαφῆ, ἀπὸ τὴν ἄλλη ὅμως εἶναι δυνατὸ νὰ ἰσχυριστοῦμε ὅτι ἡ ἐμπεριστατωμένη καὶ προμελετημένη χρήση τῆς γλώσσας, μὲ ὅλα της τὰ τεχνικά, ἠχητικά-φωνητικά, γραμματικὰ κ.α. χαρακτηριστικὰ ἀγγίζει μὲ ἰδιαίτερο τρόπο τίς αἰσθήσεις καὶ βεβαίως τὴν διάνοια. Ἔτσι ὁ ἐπικούρειος “ἐπερεισμος” δηλαδὴ ἡ εἴσοδος πληροφοριῶν μέσω τῶν αἰσθήσεων, ἀποκτᾶ τὴν ἐναργῆ ἀλλὰ καὶ θεωρητική του ὑπόσταση.
Ἡ ποίηση εἴτε μέσω μνήμης, εἴτε μόλις τὴν ἀκοῦμε, εἴτε ἰδωμένη στὸ γραπτὸ λόγο, εἴτε μὲ ὁποιοδήποτε ἄλλο τρόπο, γεννᾶ μία κίνηση ποὺ συγκινεῖ τὴν διάνοια καὶ μέσω αὐτῆς τὰ πάθη. Εἶναι δηλαδὴ μία παθολογικὴ κατάσταση ἡ ὁποία παραμένει ὅμως κατὰ πολὺ κρυφή, ἄδηλη.
Τὸ νὰ γράφουμε ποίηση πάνω στὴν καὶ γύρω ἀπὸ τὴν ἐπικούρεια φιλοσοφία φαίνεται παράδοξο ἱστορικά, ἀφοῦ ὁ ἴδιος ὁ Ἐπίκουρος δὲν θὰ μᾶς τὸ πρότεινε (ἄν δὲν μᾶς ἐπέπληττε κιόλας).
Πρόκειται γιὰ μία ἀδυναμία ἔκφρασης μέσω τοῦ λόγου λοιπὸν ἡ ὁποία μᾶς ὁδηγεῖ στὴν ποιητικὴ γραφή καὶ ἔκφραση, διότι μᾶς δίνεται ἡ δυνατότητα νὰ καταφύγουμε σὲ περιπλανήσεις, τέτοιες ποὺ διαφορετικὰ δὲν θὰ εἴχαμε καταφύγει, ἐξαιτίας τῆς δική μας δυσκολίας. Αὐτὰ ὅμως λίγο ἤ πολὺ μᾶς εἶναι γνωστά. Πρόκειται γιὰ μία μελέτη πάνω στὴν “ἀγχιβασίη” ἄν θέλουμε νὰ χρησιμοποιήσουμε τὰ λόγια ἑνὸς ἄλλου φιλοσόφου, ποὺ ἐπιτρέπει τὴν δημιουργία διανοητικῶν καὶ πάντα φυσιολογικῶν ἑνώσεων καὶ ἄρα παθολογικῶν, ποὺ διαφορετικὰ δὲν θὰ μπορούσαμε νὰ ἔχουμε πετύχει. Τὸ ἀποτέλεσμα, ἐκ τῶν πραγμάτων, θὰ εἶναι πάντα μία ἕνωση: κάτι ἑνώνεται με κάτι ἄλλο, τὸ νέο μὲ τὸ παλιό, παράγοντας πάντα νέα γνώση καί ἔτσι νέα πράξη.
Διαβάστε το βιβλίο “Επικουρικά” του Κωνσταντίνου Αλεβίζου, από τις εκδόσεις Πηγή
