Όνειρα: από την αρχαιότητα στο σήμερα

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα όνειρα είναι ένα αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας μας. Ο μέσος άνθρωπος, ακόμη κι αν τα ξεχνάει όταν ξυπνάει, κατά τη διάρκεια ενός απερίσπαστου ύπνου οκτώ ωρών, ονειρεύεται κατά προσέγγιση τρία με πέντε όνειρα, με τον αριθμό τους να μπορεί να φτάσει μέχρι και τα επτά. Όμορφα, τρομακτικά, στενάχωρα ή περίεργα, τα ταξίδια στον κόσμο των ονείρων πάντα μας γοήτευαν και κέντριζαν την περιέργεια μας, με αποτέλεσμα να θέλουμε να μάθουμε περισσότερα γι’αυτά. Η αλήθεια είναι όμως ότι, παρά τις εκτεταμένες προσπάθειες μας, ακόμη δεν έχουμε καταφέρει να τα αποσαφηνίσουμε πλήρως.

Από τα βάθη της αρχαιότητας ο άνθρωπος είχε την ανάγκη να ερμηνεύσει τα όνειρα του. Με μια πρόχειρη ματιά σε μελέτες της ιστορίας, της μυθολογίας, της κοινωνικής ανθρωπολογίας αλλά και της λαογραφίας, αντιλαμβανόμαστε εύκολα την σημασία και τον εξέχοντα ρόλο που κατείχαν τα όνειρα, τα οποία πολλές φορές καθόριζαν την ζωή ενός ατόμου ή και μιας ολόκληρης κοινωνίας.

Για να πάρουμε μια μικρή γεύση της σπουδαιότητας τους, ας κάνουμε ένα ταξίδι στην αρχαία Αίγυπτο, όπου είχαν αναπτυχθεί και εδραιωθεί πολύ συγκεκριμένες αντιλήψεις γι’αυτά. Σύμφωνα με την κοινή πεποίθηση των Αιγυπτίων, τα όνειρα αποτελούσαν το σημείο ανάμεσα στον κόσμο των ζωντανών και τον κόσμο των πνευμάτων. Για να το εξηγήσουμε πιο απλά, φανταστείτε ένα σάντουιτς που περιέχει μόνο μια φέτα τυρί (ή ζαμπόν ανάλογα με τις προτιμήσεις σας)! Ο πραγματικός κόσμος που βιώνουμε αυτή τη στιγμή είναι η μία φέτα ψωμί, ο πνευματικός κόσμος είναι η άλλη και τα όνειρα είναι το τυρί (ή το ζαμπόν) ανάμεσα τους που έχει μεν μια επαφή και με τους δύο κόσμους, αλλά δεν ανήκει εξολοκλήρου σε κανέναν. Οι Αιγύπτιοι πίστευαν πως μέσω των ονείρων είχαν την δυνατότητα να επικοινωνούν και να αλληλεπιδρούν μέχρι ένα βαθμό με το υπερκόσμιο σύμπαν, στο οποίο κατοικούσαν ισχυρά πνεύματα και όσοι δεν βρίσκονταν στη ζωή. Μάλιστα, ήταν τόσο σημαντικό για εκείνους να δώσουν μια εξήγηση στα όνειρα τους, που συνήθιζαν να καταφεύγουν σε επαγγελματίες ερμηνευτές ονείρων, οι οποίοι αφού άκουγαν με προσοχή τα γεγονότα ενός ονείρου στην συνέχεια έπεφταν για ύπνο και προσπαθούσαν να… ονειρευτούν μια εξήγηση. Άρα οι επαγγελματίες ερμηνευτές ονειρεύονταν ένα όνειρο που θα εξηγούσε το όνειρο του πελάτη. Απλούστατο, σωστά;

Φυσικά, η αρχαία Αίγυπτος δεν ήταν ο μόνος πολιτισμός που έδινε τέτοια βαρύτητα στα όνειρα και μας έχουν διασωθεί κείμενα από διάφορες περιοχές, όπως η Ελλάδα και η Μεσοποταμία, στα οποία τονίζεται έντονα η σημασία τους. Παρά τις μικροδιαφορές τους, μοιράζονται όλες έναν κοινό παρανομαστή: τα όνειρα έχουν υπερκόσμια φύση και συνδέονται με θεϊκά όντα. Και όπως είναι αναμενόμενο, οι παραπάνω αρχές δεν περιορίζονται γεωγραφικά μόνο στους λαούς της ανατολικής Μεσογείου.

Στην Νότια Αμερική, ακόμα και σήμερα, υπάρχουν πολλές φυλές αυτοχθόνων που θεωρούν πως ο ονειρικός κόσμος είναι ιερός. Προκειμένου κάποιος να εισέλθει εκούσια στην ονειρική «διάσταση», απαιτούνται συγκεκριμένα τελετουργικά, ενώ σε περίπτωση που κάποιος ξυπνήσει ενώ ονειρεύεται, πιστεύεται πως έχει χάσει ένα κομμάτι της ψυχής του. Για να το ανακτήσει, πρέπει να διεξαχθεί άμεσα μια καινούργια τελετή από τον ιερέα-μάγο της φυλής, ώστε η ψυχή του να μπορέσει να ολοκληρωθεί και πάλι.

Καμία όμως κοινωνία δεν έχει δώσει μεγαλύτερη σημασία και έμφαση στα όνειρα από τους Αβορίγινες, τους αυτόχθονες Αυστραλούς, αφού αυτά καθορίζουν κάθε πτυχή της ζωής και της ύπαρξης τους. Συγκεκριμένα, πιστεύουν πως ολόκληρος ο κόσμος δημιουργήθηκε και απέκτησε υλική υπόσταση επειδή τον ονειρεύτηκαν τα πνεύματα της φυλής τους και συνυπάρχει παράλληλα με τον κόσμο των ονείρων, τον οποίο ονομάζουν Jukurrpa που σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει Ονείρεμα ή Ονειρικός Χρόνος. Η επίσκεψη στο Ονείρεμα είναι εφικτή και μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο μέσω του ύπνου. Εκεί, ο επισκέπτης μπορεί να συναντήσει και να συνομιλήσει με τους προγόνους του, τα ανώτερα πνεύματα αλλά και να γίνει μάρτυρας γεγονότων που έχουν συμβεί, όπως η δημιουργία του κόσμου ή που θα συμβούν. Οι κοσμοθεωρίες και οι πεποιθήσεις των Αβοριγίνων σχετικά με τα όνειρα είναι τόσο ενδιαφέρουσες και συναρπαστικές, που θα χρειαζόταν ένα ολόκληρο βιβλίο για να αναλυθούν όπως τους αρμόζει.

Όπως είδαμε, τα όνειρα σφυρηλάτησαν με τον τρόπο τους τις εκφάνσεις διάφορων πολιτισμών μέσα στην ιστορία, όποτε όπως καταλαβαίνετε, ήταν θέμα χρόνου μέχρι να ασχοληθούν μαζί τους οι σύγχρονες επιστήμες. Και εδώ είναι που τα πράγματα γίνονται πιο σύνθετα.

Τον 20^ο αιώνα σημαντικοί μελετητές και θεωρητικοί ασχολήθηκαν με τα όνειρα, σε μια απόπειρα να ξεκλειδώσουν τα μυστικά τους. Ο φημισμένος επιστήμονας Σίγκμουντ Φρόιντ, που έβαλε τα θεμέλια της σύγχρονης ψυχανάλυσης, έφερε στο τραπέζι νέες, πρωτοποριακές για την εποχή θεωρίες, επιδιώκοντας να ρίξει φως στις σκοτεινές πτυχές τους. Μέσα από προσωπικές εμπειρίες και μεθοδική έρευνα, έγραψε το βιβλίο Η Ερμηνεία των Ονείρων (Die Traumdeutung) το οποίο εκδόθηκε το 1899 και σταδιακά απέκτησε μεγάλη αποδοχή. Χωρίς να κουράσω (κι άλλο!) τον αναγνώστη, θα αναφέρω συνοπτικά πως μέσα από το έργο του, ο Φρόιντ αναφέρει πως τα όνειρα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με το υποσυνείδητο και τις προσωπικές μας εμπειρίες. Όσο κοιμόμαστε, το όνειρο μετατρέπεται σε έναν καμβά πάνω στον οποίο το μυαλό μας επιλέγει να αποτυπώσει αυθαίρετα τους βαθύτερους προβληματισμούς, τις επιθυμίες, τους φόβους και τα απωθημένα μας. Επιπλέον, ο Φρόιντ πίστευε πως τα όνειρα μπορούν να αποτελέσουν έναν πολύτιμο σύμμαχο στην κατανόηση και την θεραπεία διάφορων ψυχικών ασθενειών.

Με τις παραπάνω απόψεις φαίνεται να συμφωνούσε και ο Ελβετός ψυχίατρος Καρλ Γιούνγκ, που επίσης ασχολήθηκε εντατικά με τα όνειρα. Σε αντίθεση όμως με τον Φρόιντ που έβαλε στο μικροσκόπιο τις προσωπικές καταστάσεις που οδηγούσαν στην εκδήλωση ενός ονείρου, ο Γιούνγκ ενδιαφέρθηκε να μάθει πως εκείνα επηρεάζουν το άτομο και τις πράξεις του. Με άλλα λόγια, ο Φρόιντ τα μελέτησε αναφορικά με το παρελθόν, ενώ ο Γιουνγκ με το μέλλον. Επιπλέον, ο Γιούνγκ θεωρούσε πως τα όνειρα είχαν την τάση να μας δείχνουν ποιοι πραγματικά είμαστε και να μας επαναφέρουν σε τάξη, σε περίπτωση που είχαμε μεγαλύτερη ή μικρότερη ιδέα για τον εαυτό μας, συντελώντας έτσι στην διατήρηση μιας ψυχικής και υπαρξιακής ισορροπίας. Σαν δηλαδή να μας τραβάνε το αυτί αν ξεφεύγαμε και αποκτούσαμε λανθασμένη εικόνα για εμάς ή τις δυνατότητες μας, προσδίδοντας τους έτσι μια πτυχή αυτοπροσδιορισμού. Κάποιες από τις παραπάνω θεωρίες έχουν πια καταρριφθεί, τροποποιηθεί ή αντικατασταθεί από καινούργιες, αλλά αυτό δεν μειώνει την συμβολή και την επιρροή τους στον επιστημονικό και μη κόσμο.

Το θέμα είναι πως ακόμη και μετά από τόσα χρόνια, η ακριβής φύση των ονείρων και η σημασία τους παραμένει ένα μυστήριο. Μπορεί τα όνειρα να αποτελούν έναν συνδετικό κρίκο μεταξύ το συνειδητού και του ασυνείδητου ή να είχαν δίκιο τελικά οι αρχαίοι Αιγύπτιοι (το φαντάζεστε;) και να είναι ένα παράθυρο για κάποιον υπερβατικό κόσμο! Μπορεί πάλι και να μην σημαίνουν απολύτως τίποτα ή να είναι απλές σκέψεις. Όποια κι αν είναι η αλήθεια, το μόνο σίγουρο είναι πως θα συνεχίσουν να μας γοητεύουν και να μας προσφέρουν ανεπανάληπτες εμπειρίες, σε ένα κόσμο που αψηφά την λογική και που όλα είναι δυνατά.

Πηγές

• Dream Tending – Here’s What These Ancient Cultures Believed About Dreams by Stephen Aizenstat
• The Sleep Doctor – Dreams by Rebecca Levi and Dr. Michael Breus
• The Interpretation of Dreams by Sigmund Freud
• Why Do We Dream by Cleveland Clinic
• Dreamtime and Dreaming – An Introduction by Laura Hood
• Jukurrpa – National Museum of Australia
• Jung’s Theory of Dreams: A Reappraisal by Kelly Bulkeley
• Let’s Talk about…Dreams by Chambers and Blohm
  -Δημήτρης Μιχαλέτος, συγγραφέας του βιβλίου «Το αγόρι με τα χρυσά μάτια»