Μπορεί το ΤΙΚ ΤΟΚ να καταγράψει την ιστορία καλύτερα από βιβλίο;
Η Μάχη για τη διατήρηση της Μνήμης στη Νέα Ψηφιακή Εποχή
Οι άνθρωποι πάντα αναζητούσαν τρόπους να αφήσουν το αποτύπωμά τους στον χρόνο. Να διασώσουν τις στιγμές που τους καθόρισαν, να διηγηθούν την αλήθεια τους, να κρατήσουν ζωντανές τις μνήμες όταν οι ίδιοι δεν θα είναι πια εκεί για να τις αφηγηθούν. Κάθε εποχή βρίσκει τον δικό της τρόπο να καταγράφει την Ιστορία.
Κάποτε, ήταν οι πάπυροι και τα χειρόγραφα. Αργότερα, τα βιβλία και τα ντοκουμέντα. Σήμερα όμως, η μνήμη αποτυπώνεται σε pixels, σε βίντεο λίγων δευτερολέπτων, σε αλγορίθμους που αποφασίζουν ποια γεγονότα θα δούμε και ποια θα χαθούν στη λήθη.
Η Ιστορία πάντα υπήρξε μια μάχη για τη μνήμη. Δεν είναι μόνο τα γεγονότα που διαμόρφωσαν τον κόσμο μας, αλλά και το ποιος τα καταγράφει, ποιος τα διαδίδει και, τελικά, ποιος τα θυμάται.
Πριν από αιώνες, η ιστορία μεταδιδόταν προφορικά. Αργότερα, τα βιβλία έγιναν το πιο ανθεκτικό μέσο καταγραφής, τα γραπτά ντοκουμέντα το μοναδικό καταφύγιο της αλήθειας. Σήμερα, όμως, ζούμε σε μια εποχή όπου η πληροφορία είναι πιο προσβάσιμη από ποτέ—και ταυτόχρονα πιο εφήμερη.
Ένα βίντεο λίγων δευτερολέπτων στο TikTok μπορεί να φτάσει σε εκατομμύρια ανθρώπους μέσα σε ώρες. Μπορεί να καταγράψει μια στιγμή, ένα γεγονός, μια αδικία. Αλλά είναι αυτό αρκετό για να διαφυλάξει την Ιστορία;
Μπορεί μια πλατφόρμα σχεδιασμένη για διασκέδαση να εξελιχθεί σε εργαλείο ιστορικής καταγραφής; Αν κάποτε η ιστορία γραφόταν σε χαρτί, μήπως σήμερα γράφεται σε pixels και αλγορίθμους; Και αν ναι, μπορούμε να εμπιστευτούμε αυτή τη νέα μορφή μνήμης;
Οι σύγχρονες συγκρούσεις, από τον πόλεμο στην Ουκρανία μέχρι τα γεγονότα στην Παλαιστίνη, έχουν μετατρέψει το TikTok σε ένα ανεπίσημο πεδίο ενημέρωσης. Καθημερινά, άνθρωποι χωρίς δημοσιογραφική ιδιότητα, καταγράφουν και μεταδίδουν τη δική τους οπτική από τις τραγωδίες που βιώνουν.
Πολωνία 1940. Παιδιά εβραϊκής καταγωγής στο “γκέτο της Βαρσοβίας”
Το να θέλει όμως ένα άτομο να πει και να καταγράψει τα όσα του συμβαίνουν δεν είναι σύγχρονο φαινόμενο. Στο παρελθόν, υπήρχαν άνθρωποι που διακινδύνευσαν τη ζωή τους για να καταγράψουν την πραγματικότητα. Ένα από τα πιο συγκλονιστικά παραδείγματα είναι το Αρχείο Oneg Shabbat, ένα ντοκουμέντο της ζωής στο γκέτο της Βαρσοβίας, το οποίο σώθηκε από την καταστροφή χάρη στη θέληση λίγων ανθρώπων να αφήσουν μια ανεξίτηλη μαρτυρία.
Αν αυτοί οι άνθρωποι ζούσαν σήμερα, θα χρησιμοποιούσαν το TikTok για να μεταφέρουν την αλήθεια τους; Και αν ναι, θα ήταν αρκετό;
Η μάχη για τη διατήρηση και την ενημέρωση της συλλογικής μνήμης δεν τελείωσε ποτέ. Αλλάζουμε -μάλλον- απλώς τα μέσα με τα οποία τη δίνουμε.
Τα social media έχουν μεταμορφώσει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τα γεγονότα γύρω μας. Από πλατφόρμες ψυχαγωγίας, έγιναν εργαλεία ενημέρωσης, επιτρέποντας σε οποιονδήποτε να καταγράψει την πραγματικότητα γύρω του. Το TikTok, με τα γρήγορα, άμεσα βίντεό του, βρίσκεται στην πρώτη γραμμή αυτής της νέας εποχής πληροφόρησης.
Στα πρόσφατα γεγονότα στην Ουκρανία, κάτοικοι κατέγραφαν καθημερινά σε ζωντανή μετάδοση τη ζωή υπό τους βομβαρδισμούς: έναν δρόμο που διαλύεται από πύραυλο, ένα παράθυρο που τρέμει από την έκρηξη, έναν άνθρωπο που μιλά ψιθυριστά για τον φόβο της νύχτας. Στην Παλαιστίνη, σκηνές από τη Λωρίδα της Γάζας εμφανίζονται καθημερινα στη ροή εκατομμυρίων ανθρώπων: παιδιά που παίζουν σε ερείπια, οικογένειες που θρηνούν αγαπημένους, άνθρωποι που προσπαθούν να συνεχίσουν τη ζωή τους σε συνθήκες ασφυκτικής πίεσης. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ακτιβιστές χρησιμοποιούν το TikTok για να καταγράψουν τις διαδηλώσεις και την αστυνομική βία, δημιουργώντας ένα αρχείο εικόνων που δύσκολα λογοκρίνεται.
Η δύναμη αυτής της πλατφόρμας είναι η ταχύτητα και η αμεσότητα. Όσα δεν προλαβαίνουν να καλύψουν τα μεγάλα ειδησεογραφικά δίκτυα, όσα μένουν εκτός πρωτοσέλιδων, εμφανίζονται απευθείας στην οθόνη των χρηστών. Ένα μόνο βίντεο, λίγων δευτερολέπτων, μπορεί να συγκινήσει, να αφυπνίσει, να εξοργίσει. Μπορεί να μεταφέρει μια αλήθεια που διαφορετικά δεν θα βλέπαμε ποτέ.
Όμως, η ταχύτητα αυτή έχει ένα τίμημα. Όσο εύκολα φτάνει μια πληροφορία στο κοινό, τόσο εύκολα μπορεί να παραποιηθεί, να χαθεί, να ξεχαστεί. Ένα viral βίντεο μπορεί να τραβήξει την προσοχή για λίγες ώρες, αλλά τι γίνεται την επόμενη μέρα; Τι συμβαίνει όταν ο αλγόριθμος αποφασίσει πως είναι καιρός να ασχοληθούμε με κάτι άλλο;
Η καταγραφή της πραγματικότητας είναι ένα πράγμα. Η διατήρηση της ιστορικής μνήμης, όμως, είναι κάτι εντελώς διαφορετικό. Η Ιστορία δεν καταγράφεται απλώς για να τη δει κάποιος σε ένα στιγμιότυπο και να την ξεχάσει λίγα λεπτά μετά. Χρειάζεται βάθος, διάρκεια, τεκμηρίωση.
Κάποτε, άνθρωποι που ήξεραν πως μπορεί να μην επιβιώσουν, αφιέρωσαν τις τελευταίες τους δυνάμεις για να διασώσουν την αλήθεια τους με όποιον τρόπο και κόστος. Δεν είχαν social media ούτε livestreaming. Και όμως, έγραψαν, κατέγραψαν, έκρυψαν τις μαρτυρίες τους με την ελπίδα ότι κάποτε θα τις βρει κάποιος και θα μάθει τι συνέβη.
Αλλά μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι αυτό που έκαναν ήταν τόσο διαφορετικό από αυτό που συμβαίνει σήμερα; Ή μήπως η ανάγκη να αφήσουμε πίσω μας μια αλήθεια που δεν θα σβηστεί ποτέ παραμένει η ίδια, απλώς με διαφορετικά μέσα;
Η Ιστορία στα Social Media: Ας διαβάσουμε όμως και κανένα βιβλίο
Δεν είναι μόνο τα τρέχοντα γεγονότα που βρίσκουν χώρο στο TikTok. Όλο και περισσότεροι χρήστες χρησιμοποιούν την πλατφόρμα για να μιλήσουν για το παρελθόν, να διηγηθούν ιστορικές τραγωδίες και να φέρουν στη συζήτηση άγνωστες πτυχές της συλλογικής μας ιστορίας.
Το Ολοκαύτωμα είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα. Εκατομμύρια άνθρωποι έμαθαν για αυτό όχι από βιβλία ή ντοκιμαντέρ, αλλά από σύντομα βίντεο στο TikTok. Μπορεί να μην ακούγεται ιδανικό, αλλά τουλάχιστον απέκτησαν πρόσβαση σε πληροφορίες που πριν δεν είχαν.
Επιζώντες που μιλούν για τις εμπειρίες τους, νεαροί δημιουργοί που αφηγούνται ιστορίες ανθρώπων που χάθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, χρήστες που επισκέπτονται το Άουσβιτς και μοιράζονται εικόνες και συναισθήματα.
Είναι αρκετό αυτό; Ή μήπως υπάρχει ο κίνδυνος η Ιστορία να μετατραπεί σε ένα ακόμα «trend» που θα ξεχαστεί όταν το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης στραφεί αλλού;
1942- Εβραίοι στο “γκέτο της Βαρσοβίας”
Μπορεί το TikTok να Αντικαταστήσει ένα βιβλίο καταγράφοντας ζωντανά την ιστορία;
Η πληροφόρηση στη σύγχρονη εποχή βασίζεται στην ταχύτητα. Όμως η Ιστορία δεν γράφεται βιαστικά. Δεν μπορεί να περιοριστεί σε ένα βίντεο μερικών δευτερολέπτων, ούτε να χωρέσει σε ένα trend που θα ξεχαστεί μόλις ο αλγόριθμος αποφασίσει ότι κάτι άλλο είναι πιο ενδιαφέρον. Αυτό είναι και το μεγαλύτερο ζήτημα όταν προσπαθούμε να συγκρίνουμε τις σύγχρονες πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης με πιο παραδοσιακές μορφές καταγραφής της ιστορίας.
Ένα TikTok βίντεο μπορεί να μας δείξει μια σκηνή από τον πόλεμο, μια καταστροφή, μια ανθρώπινη ιστορία που δύσκολα θα βλέπαμε αλλιώς. Αλλά μπορεί να αντικαταστήσει ένα ιστορικό ντοκουμέντο; Μπορεί να μεταφέρει το βάρος της μνήμης, την ακρίβεια των ιστορικών πηγών, την πολυπλοκότητα των γεγονότων; Ένα βίντεο μπορεί να συγκινήσει, να σοκάρει, να γίνει αντικείμενο συζήτησης, αλλά τι μένει από αυτό όταν το σκρολάρισμα συνεχίζεται;
Η ιστορία του Ολοκαυτώματος, για παράδειγμα, δεν είναι μια ακολουθία συγκλονιστικών στιγμιότυπων. Είναι μια αλληλουχία γεγονότων που εκτυλίχθηκαν σε δεκαετίες, που διαμόρφωσαν πολιτικές, που γκρέμισαν ζωές και επηρέασαν εκατομμύρια ανθρώπους. Δεν είναι κάτι που μπορεί να αποδοθεί μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα, ανάμεσα σε χορευτικά challenges και κωμικά βίντεο.
Το πρόβλημα φυσικά δεν είναι το ίδιο το TikTok. Είναι το πώς το χρησιμοποιούμε και πώς το αντιλαμβανόμαστε. Αν το δούμε ως έναν τρόπο να έρθουμε σε επαφή με γεγονότα που διαφορετικά δεν θα γνωρίζαμε, τότε ναι, έχει αξία. Αν, όμως, το θεωρήσουμε ως καταγραφή της Ιστορίας, τότε μιλάμε για μια επικίνδυνη αυταπάτη.
Η Ιστορία δεν είναι στιγμιαία. Είναι πολυεπίπεδη, περίπλοκη, βαθιά. Δεν διασώζεται με likes και views. Διασώζεται με μελέτη, με έρευνα, με την ευθύνη της μνήμης. Και γι’ αυτό, όσο κι αν προχωρά η τεχνολογία, τα βιβλία για τους Εβραίους, την Ιστορία και τις μαρτυρίες τους θα παραμένουν απαραίτητα. Διότι είναι αυτά που χτίζουν τη συλλογική μας γνώση. Είναι αυτά που κρατούν ζωντανή τη μνήμη όταν τα trends αλλάζουν και το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης μετακινείται αλλού.
Αν κάποιος ήθελε να μάθει τι πραγματικά συνέβη στο Ολοκαύτωμα, θα αρκούσε να δει μια σειρά από viral βίντεο; Ή θα χρειαζόταν να στραφεί στις καταγραφές των επιζώντων, στα ιστορικά ντοκουμέντα, στα έργα των ιστορικών που αφιέρωσαν τη ζωή τους στη μελέτη της μνήμης;
Ο τρόπος που καταναλώνουμε την πληροφορία αλλάζει. Αλλά το βάθος της Ιστορίας δεν χωρά σε εφήμερες στιγμές. Χρειάζεται κάτι πιο σταθερό, κάτι πιο ανθεκτικό στον χρόνο. Και η απάντηση σε αυτό παραμένει πάντα η ίδια: το βιβλίο.
Ιστορία, Βιβλίο και η Μάχη Ενάντια στη Λήθη
Αν η ιστορία ήταν απλώς μια σειρά από εικόνες, θα αρκούσε ένα βίντεο για να τη διασώσει. Αν η αλήθεια μπορούσε να χωρέσει σε μερικά δευτερόλεπτα, δεν θα χρειαζόμασταν βιβλία, αρχεία, ιστορικούς. Όμως, η Ιστορία δεν είναι στιγμιαία. Είναι κάτι που απαιτεί βάθος, διασταύρωση, τεκμηρίωση. Και πάνω απ’ όλα, ανθρώπους που παλεύουν να την κρατήσουν ζωντανή.
Ένα από τα μεγαλύτερα παραδείγματα αυτής της μάχης είναι το Αρχείο Oneg Shabbat
Μέσα στο γκέτο της Βαρσοβίας, κάτω από το βάρος μιας Ιστορίας που γραφόταν με αίμα, υπήρξαν άνθρωποι που κατάλαβαν ότι αν δεν κατέγραφαν τα γεγονότα, η μνήμη τους, και μαζί με αυτήν και η αλήθεια, θα εξαφανίζονταν. Δεν ήταν απλώς επιζώντες. Ήταν ιστορικοί, δάσκαλοι, δημοσιογράφοι. Ήταν άνθρωποι που, ενώ γνώριζαν ότι πιθανότατα δεν θα έβλεπαν ποτέ το τέλος του πολέμου, έγραψαν την αλήθεια τους για εκείνους που θα έρχονταν μετά.
Δεν είχαν social media, ούτε live streaming. Είχαν χαρτί, μελάνι, και τη βεβαιότητα ότι η μαρτυρία τους έπρεπε να διασωθεί. Έθαψαν χιλιάδες σελίδες μέσα σε τενεκέδες και κιβώτια, κρύβοντάς τις σε υπόγεια και ερείπια. Ήξεραν ότι ίσως κανείς τους δεν θα ζούσε για να τις ανακτήσει. Όμως, ήξεραν επίσης ότι η μνήμη έπρεπε να σωθεί, ακόμα κι αν εκείνοι χάνονταν. Και το κατάφεραν.
Χάρη σε αυτούς, σήμερα γνωρίζουμε με ιστορική ακρίβεια τι συνέβη μέσα στο γκέτο της Βαρσοβίας. Οι μαρτυρίες τους έγιναν η απόδειξη όσων δεν μπορούσαν να μιλήσουν. Οι λέξεις τους έγιναν τα τελευταία ίχνη ανθρώπων που αφανίστηκαν.
Αν αυτοί οι άνθρωποι ζούσαν σήμερα, θα χρησιμοποιούσαν το TikTok για να καταγράψουν την αλήθεια τους; Πιθανότατα ναι. Αλλά θα βασίζονταν μόνο σε αυτό; Όχι.
Γιατί ήξεραν πως η Ιστορία δεν είναι στιγμιαία. Δεν είναι ένα στιγμιότυπο που έρχεται και φεύγει. Είναι κάτι που πρέπει να διαφυλαχθεί. Κάτι που δεν μπορεί να εξαρτάται από αλγορίθμους και trends. Και εδώ ακριβώς βρίσκεται η διαφορά.
Σήμερα, έχουμε περισσότερους τρόπους από ποτέ να καταγράψουμε τα γεγονότα γύρω μας. Όμως, τι από όλα αυτά μένει; Όταν ένα βίντεο χαθεί στη ροή ατελείωτων πληροφοριών, ποιος θα είναι εκεί για να το θυμάται; Το βιβλίο παραμένει το πιο ανθεκτικό εργαλείο για την ιστορία και τη μνήμη. Δεν εξαρτάται από το αν είναι viral, δεν χάνεται μέσα σε χιλιάδες άλλα παρόμοια. Υπάρχει για να διαβαστεί και να ξαναδιαβαστεί, για να διασωθεί όταν όλα τα υπόλοιπα σβήσουν.
Αυτό δεν σημαίνει ότι τα social media δεν έχουν αξία. Σημαίνει, όμως, ότι δεν αρκούν.
Για να θυμόμαστε, πρέπει να διαβάζουμε.
Για να γνωρίζουμε, πρέπει να ψάχνουμε.
Για να διατηρήσουμε τη μνήμη, πρέπει να έχουμε κάτι περισσότερο από pixels.
Βιβλίο ή TikTok: Πού Γράφεται η ιστορία και που βρίσκεται η αλήθεια;
Η ιστορία όμως δεν εγκλωβίζεται σε ένα βιβλίο, δεν είναι απλά χαρτί και μελάνι. Είναι ντοκουμέντα, μαρτυρίες, κομμάτια μνήμης που συνδέουν το παρελθόν με το παρόν. Διασώζουν όχι μόνο γεγονότα, αλλά και φωνές—φωνές που, αν δεν είχαν καταγραφεί, ίσως να είχαν σβήσει για πάντα. Σε αντίθεση με τα social media, που λειτουργούν μέσα στη λογική του εφήμερου, ένα βιβλίο μένει.
Η διαφορά δεν είναι μόνο στον χρόνο, αλλά και στην ουσία. Ένα βίντεο μπορεί να δείξει μια σκηνή, αλλά δεν μπορεί να εξηγήσει τι την προκάλεσε, ποια είναι η μεγαλύτερη εικόνα, τι προηγήθηκε και τι ακολούθησε. Η Ιστορία δεν είναι ποτέ μονοδιάστατη· απαιτεί ανάλυση, έρευνα, μια αφηγηματική συνέχεια που δεν μπορεί να αποδοθεί σε 30 δευτερόλεπτα.
Κάθε φορά που ένα ολοκληρωτικό καθεστώς ή μια αυταρχική εξουσία θέλει να ελέγξει το παρελθόν, ξεκινά από τη διαγραφή του. Τα βιβλία καίγονται, οι μαρτυρίες αποσιωπούνται, η Ιστορία ξαναγράφεται από την αρχή. Στο πέρασμα των αιώνων, έχουμε δει αμέτρητες προσπάθειες να αφαιρεθούν κομμάτια από το συλλογικό μας παρελθόν, να χαθούν μνήμες που ήταν άβολες ή επικίνδυνες.
Αλλά η αλήθεια έχει έναν τρόπο να επιβιώνει. Όχι επειδή απλώς καταγράφεται, αλλά επειδή κάποιοι άνθρωποι επιμένουν να τη διατηρούν.
Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτού του αγώνα είναι το Αρχείο Oneg Shabbat. Στο γκέτο της Βαρσοβίας, μια ομάδα ανθρώπων, υπό τον ιστορικό Εμάνουελ Ρίνγκελμπλουμ, συνειδητοποίησε πως αν δεν κατέγραφε την καθημερινή ζωή, τις διώξεις, τους θανάτους και την αντίσταση, η μνήμη αυτής της τραγωδίας θα χανόταν για πάντα. Έτσι, μέσα σε συνθήκες τρόμου, συγκέντρωσαν ντοκουμέντα, γράμματα, εφημερίδες και προσωπικές μαρτυρίες, τα οποία έκρυψαν σε τενεκέδες και κιβώτια, ελπίζοντας πως κάποια μέρα θα έρθουν στο φως.
Και έτσι έγινε.
Σήμερα, το συγκλονιστικό αυτό αρχείο διασώζεται και καταγράφεται μέσα από το βιβλίο “Σημειώσεις από το Γκέτο της Βαρσοβίας” των Εκδόσεων Πηγή. Ένα έργο που δεν είναι απλώς ιστορία, αλλά μαρτυρία. Μια υπενθύμιση για το πόσο εύθραυστη είναι η μνήμη όταν δεν καταγράφεται, όταν δεν προστατεύεται, όταν αφήνεται να χαθεί μέσα στον θόρυβο της εποχής.
Το βιβλίο απέναντι στην εφήμερη ιστορία των social media
Η Ιστορία δεν Είναι Trend, Είναι Ευθύνη
Το TikTok μπορεί να μεταδώσει την πληροφορία. Αλλά η μνήμη χτίζεται αλλιώς. Αν θέλουμε να καταλάβουμε τι συνέβη στο Ολοκαύτωμα, δεν αρκεί να δούμε αποσπασματικά στιγμιότυπα. Πρέπει να διαβάσουμε τις μαρτυρίες, να μελετήσουμε τα ντοκουμέντα, να δούμε την Ιστορία όχι ως μια σειρά εικόνων, αλλά ως μια αφήγηση που αξίζει να διατηρηθεί.
Η ιστορική μνήμη δεν είναι παιχνίδι των αλγορίθμων. Αν βασιστούμε μόνο στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, διακινδυνεύουμε να αφήσουμε την Ιστορία να διαμορφωθεί από ό,τι είναι πιο δημοφιλές, όχι από ό,τι είναι πιο αληθινό.
Γι’ αυτό, το βιβλίο “Σημειώσεις από το Γκέτο της Βαρσοβίας” δεν είναι απλώς μια καταγραφή γεγονότων, ούτε αφηγείται απλά μια ιστορία. Είναι ένα έργο που επιτρέπει στη μνήμη να επιβιώσει, μια μαρτυρία που δεν αφήνει την Ιστορία να ξεθωριάσει.
Η Ιστορία δεν γράφεται από τον αλγόριθμο. Γράφεται από όσους επιλέγουν να θυμούνται.
Ανακαλύψτε το βιβλίο ΕΔΩ!
